EMIGRACJA POLSKA W SZWECJI
Pierwsi uchodźcy polscy przybyli do Szwecji w XIX wieku, byli to emigranci polityczni, uczestnicy powstań narodowych – listopadowego (rok 1830) i styczniowego (rok 1863).
Na cmentarzu katolickim w Sztokholmie Haga Norra znajdują się liczne groby polskich emigrantów. Jednym z wielu jest grób przedstawiciel Rządu Narodowego w Warszawie Józefa Błażeja Demontowicza, który przybył do Szwecji w roku 1964 jako Komisarz Rządu Narodowego na Szwecję, Danie i Norwegię, aby kierować zakupem i transportem broni dla powstania w Polsce. Po upadku powstania styczniowego pozostał na emigracji. Cieszył się ogromnym autorytetem nie tylko wśród Polaków, ale również wśród Szwedów.
Na tym samum cmentarzu znajduje się grób rodzinny innego emigranta, Henryka Bukowskiego – uczestnika powstania styczniowego, który po upadku powstania przedostał się do Szwecji. W 1870 roku założył polski antykwariat w Sztokholmie, istniejący do dziś pod nazwą Dom Aukcyjny Bukowski. Był też jednym z założycieli Nordiska Museet w Sztokholmie oraz aktywnie wspierał polskie muzeum w Rapperswil.
Następna, dość liczna fala uchodźców z Polski, znalazła się w Szwecji podczas pierwszej Wielkiej Wojny. Po jej zakończeniu, zdecydowana większość z tej grupy powróciła do Ojczyzny i włączyła się w budowę odrodzonej Polski.
Geneza obecnej emigracji sięga początku drugiej Wielkiej Wojny. Pierwsi uchodźcy zaczęli przybywali już we wrześniu 1939 roku – byli to zwłaszcza młodzi mężczyźni, którzy chcieli prowadzić dalszą walkę z okupantem niemieckim i przez Szwecję próbowali przedostać się do tworzącej się we Francji Armii Polskiej.
Fala druga miała charakter akcji humanitarnej, podjętej w lutym 1945 roku przez rząd Szwecji, znanej później jako ekspedycja „Białych Autobusów”, na czele której stanął hrabia Folke Bernadotte. W wyniku tej akcji i późniejszej przeprowadzonej przez UNRRA, do Szwecji przywieziono kilka tysięcy obywateli polskich – w tej liczbie około połowę stanowili Żydzi.
Po pewnym czasie rząd Szwecji oraz władze komunistyczne w Polsce podjęły starania aby przyjętych Polaków przetransportować do Polski. Intensywna akcja propagandowa nie przyniosła jednak oczekiwanego rezultatu. Jedynie niewielka grupa zadeklarowała chęć wyjazdu, natomiast znakomita większość pozostała w Szwecji.
Z przedwojennej „kolonii polskiej” oraz emigracji wojennej zaczęły powstawać nowe, ideowe organizacje niepodległościowe, oraz partie polityczne jak PPS czy PSL.
W celu niesienia pomocy polskim uchodźcom, we wrześniu 1939 roku założony zastał Polski Komitet Pomocy, który był kontynuatorem Polskiego Komitetu Ratunkowego utworzonego w 1916 roku, przez Alfa de Pomiana – Hajdukiewicza.
Handlowiec, Henryk Brodaty zakupił dla społeczności polskiej lokal przy Jungfrugatan 30 i przekazał go Polskiemu Komitetowi Pomocy. Lokal pod nazwą „Polski Klub Ognisko”, rozpoczął działalność 1 grudniu 1940 roku.
PIERWSZE 35 LAT RUP
Po zakończeniu wojny zaczęły powstawać nowe organizacje polskie. Zaistniała pilna potrzeba podjęcia koordynacji wspólnych działań. W tym celu,30 sierpnia 1946 roku, powołana została Rada Uchodźstwa Polskiego w Szwecji (RUP)
W skład RUP wchodziły:
– Polski Komitet Pomocy,
– Związek b. więźniów Politycznych,
– Stowarzyszenie Polskich Kombatantów,
– Koło b. Żołnierzy Armii Krajowe,
– Związek Kobiet Pracujących.
Później dołączyło do RUP Zrzeszenie Studentów Polskich oraz Koło Lwowian.
Nazwiska Prezesów w latach 1946 – 1973
- Henryk Sokolnicki 1946-1952
- Gen. Zdzisław Przyjałkowski 1952-1971
- Marek Teleszewski p.o. 1966-1971
- Tadeusz Głowacki 1971-1973
Polski Klub „Ognisko” przy Jungfrugatan, w ciągu 30 lat pełnił rolę polskiego centrum i był symbolem polskich organizacji niepodległościowych w Szwecji.
Ważnym wydarzeniem dla emigracji niepodległościowej była wizyta Gen, Władysława Andersa, który jesienią 1955 roku przebył do Sztokholmu na uroczyste obchody 10 -lecia SPK – Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Szwecji.
Rok 1969 był początkiem końca działalności PK „Ognisko” pod dawnym adresem. Nowy właściciel kamienicy przy Jungfrugatan 30 rozpoczął eksmisje i wykupywanie poszczególnych lokali. Polski Komitet Pomocy otrzymał nakaz opuszczenia lokalu do 30 czerwca 1971 roku, jednocześni uzyskał 95 000 koron tytułem wykupu.
W tej sytuacji podjęto decyzję kupna nowego lokalu na cele organizacyjne. Ponieważ otrzymana kwota była niewystarczająca, odwołano się do ofiarności społeczności polskiej w Szwecji. W maju 1970 roku powołano Komisję Wykonawczą Zbiórki na Ośrodek Polski w Sztokholmie. Wynik zbiórki był imponujący. Według dokumentów Komisji Rewizyjnej, zebrano ponad 69 369 koron.
W listopadzie 1971 roku, za kwotę 135 000 kr, zakupiono lokal przy Östermalmsgatan 75. Uroczyste otwarcie ośrodka miało miejsce 4 marca 1972 roku, nowej siedzibie nadano nazwę Ośrodek Polskich Organizacji Nieodległościowych a opiekę nad ośrodkiem przejęła Rada Uchodźstwa Polskiego.
Pod koniec lat sześćdziesiątych zrodził się pomysł zbudowania Pomnika Katyńskiego w Sztokholmie. Tadeusz Głowacki, były prezes Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Szwecji, rozpoczął starania o uzyskanie pozwolenia. Wkrótce okazało się, że uzyskanie zgody władz szwedzkich na postawieni pomnika w przestrzeni publicznej było w ówczesnych czasach niemożliwe. Pozostała alternatywa budowy pomnika na terenie prywatnym.
Odpowiednim miejscem okazał się niewielki dziedziniec posesji przy Östermalmsgatan 75, gdzie swoją siedzibę miał OPON. Tam, na niewielkim skrawku terenu będącego własnością polskich organizacji – Pomnik Katyński postawiono. Podniosła uroczystość odsłonięcia i poświęcenia pomnika odbyła się 16 listopada 1975 roku. Był to prawdopodobnie pierwszy pomnik na świecie a napis „POLAKOM BARBARZYŃSKO ZAMORDOWANYM PRZEZ SOWIETY W KATYNIU I W INNYCH MIEJSCACH KAŹNI – WOLNI RODACY” wyraźnie wskazuje sprawców tej zbrodni.
Czas nowej emigracji, rozpoczęła fala emigrantów „marcowych” z 1968 roku, później, w latach 70-tych przybywali emigranci w większości z powodów ekonomicznych, a w latach 80-tych emigranci tzw. „solidarnościowi” – byli internowani oraz ich rodziny.
Pewna część nowych emigrantów włączyła się w działalność istniejących organizacji niepodległościowych lub zakładała nowe organizacje. W tym czasie powstało: Towarzystwo Przyjaciół „Kultury”, Stowarzyszenie Polek w Szwecji, Towarzystwo Przyjaciół Biblioteki Polskiej i inne organizacje lokalne. Powstała również Federacja Uchodźstwa Polskiego (FUP) do której weszło kilka organizacji będących wcześniej w RUP.
W listopadzie 1981 roku, w obliczu przewidywanych wydarzeń w Kraju, powstała inicjatywa ponownego zjednoczenia wszystkich polskich organizacji niepodległościowych istniejących w Szwecji.
Ogłoszenie w Polsce stanu wojennego w dniu 13 grudnia, znacznie przyśpieszyło działania scaleniowe, już na początku roku 1982, 17 stycznia, powołano Kongres Polaków w Szwecji.
Rada Uchodźstwa Polskiego wstąpiła do Kongresu w pełnym składzie zrzeszonych organizacji, natomiast Federacja Uchodźstwa Polskiego rozwiązała się a jej organizacje członkowskie wstąpiły do Kongresu indywidualnie. Tak więc, po 35 latach, rola RUP jako organizacji nadrzędnej została zakończona.
KOLEJNE LATA RUP – OPON
Od momentu przystąpienia do Kongresu Polaków w Szwecji, nastąpił nowy okres w kilkudziesięcioletniej historii RUP. Działalność Rada skierowana została na liczne i pod wieloma względami zróżnicowane, środowisku emigracji polskiej w Sztokholmie.
Wiele osób związanych z RUP, należało do tzw. „starej emigracji”, było to pokolenie wychowanego w Polsce międzywojennej, bardzo ideowe i patriotyczne, wspomnieć choć by: Kazimierę Lenkszewicz, Zofię Żak-Stadfors, Helenę Janiec, gen. Zdzisława Przyjałkowskiego, Tadeusza Norwida-Nowackiego, Wiesława Patka, Tadeusza Pilcha, Bożysława Kurowskiego, Jarosława Pieniężnego, Romana Kobę, Marka Teleszewskiego, Michała Lisińskiego, Norberta Żabę. To Oni, stanowili niezwykle silny elementem w strukturze Kongresu i przez wiele lat kształtowali profil niepodległościowy Rady i Kongresu.
Nazwiska Prezesów w latach od 1974 roku
5. Henryk Malinowski 1974-1976
6. Jakub Święcicki 1976-1977
7. Henryk Malinowski 1977-1984
8. Zygmunt Kraczkowski 1984-1986
9. Zygmunt Stankiewicz 1986-1990
10. Wiesław Smoleński 1990-1990
11. Jolanta Halkiewicz 1990-1998
12. Bogdan Peczyński 1998-2000
13. Jolanta Halkiewicz p.o. 2000-2002
14. Jolanta Halkiewicz 2002-trwa
W gestii Rady Uchodźstwa Polskiego pozostała administracja i kierowanie Ośrodkiem Polskich Organizacji Niepodległościowych w Sztokholmie. W lokalu, którego powierzchnia wynosi niewiele ponad 120 m² funkcjonuje: Biblioteka Polska OPON z księgozbiorem 10 000 tytułów, Biuro Kongresu Polaków w Szwecji, Archiwum Emigracji Polskiej w Szwecji. Również kilka lokalnych organizacji posiada w ośrodku swoje miejsce z dostępem do komputera i możliwością przechowywania dokumentacji. Sprawne zarządzanie OPON jest więc dla RUP nie lada wyzwaniem.
Należy pamiętać, o działalności kulturalnej, społecznej oraz integracyjnej, które była i jest prowadzona w OPON.
Wcześniej, w latach 80-tych, odbywały się spotkania za znakomitymi przedstawicieli kultury i polityki polskiej mieszkających poza Krajem.
Od czasu odzyskania przez Polskę niepodległości zmienił się charakter działalności organizacji niepodległościowych w Szwecji. Na pierwszy plan przesunięte zostały sprawy społeczne oraz integracyjne.
W pierwszych latach po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, wyjechało z Kraju ponad dwa miliony polskich obywateli. Znaczna ich ilość przybyła również do Szwecji. Wielu z nich przybywało rzetelnej informacji oraz pomocy w kontaktach z urzędami szwedzkimi.
Rada-OPON poprzez organizacje członkowskie pospieszyła z pomocą. Dla nowoprzybyłych Polaków zorganizowano stałe spotkania informacyjne i dyżury. Powstały również kusy nauki jęz. szwedzkiego. Te formy pomocy trwają do chwili obecnej.
Z Powodzeniem kontynuowane są prelekcje i odczyty z pisarzami i publicystami z Polski, organizowane są również potkania towarzyskie. Wszystkie te działania maję na celu większą integrację polskiego środowiska w Szwecji.
Optymizmem napawa aktywność nowo przybyłych do Szwecji Polek i Polaków. Powstają nowe organizacje polskie, których cele i zadania są zbieżne z organizacjami zrzeszonymi w Radzie i Kongresie Polaków w Szwecji.
Mamy głębokie przekonanie, że RUP-OPON – również w przyszłości, będzie skutecznie pełniła swoją misję.
Zarząd Rady Uchodźstw Polskiego – OPON
Sztokholm, sierpień 2016 rok
Więcej w tym temacie:
1) Pismo Jana Dziedziczaka sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych na 70. lecie RUP
2) Pismo senatora RP Jana Żaryna z okazji 70. lecia RUP
3) Przemówienie Jolanty Halkiewicz na 70-lecie Rady Uchodźstwa Polskiego OPON w Ambasadzie RP
